Juan de Yepes y Alvarez (ur. 24 czerwca 1542 w Fontiveros koło Ávili w Hiszpanii, zm. 14 grudnia 1591 w Ubedzie) – hiszpański poeta, ważna postać kontrreformacji, mistyk, karmelita i prezbiter, święty Kościoła katolickiego, anglikańskiego, czczony przez Kościół Ewangelicko-Luterański w Ameryce, odnowiciel i doktor Kościoła.
Święty Jan od Krzyża był reformatorem zakonu karmelitów. Jest uważany, wraz z Teresą z Ávili, za założyciela karmelitów bosych. Jest również znany ze swych dzieł literackich. Zarówno jego poezja, jak i rozważania nad wzrostem duszy są uważane za szczyt dzieł mistycznych i zaliczane do najwybitniejszych osiągnięć hiszpańskiej literatury.
Młodość i edukacja
Święty Jan od Krzyża urodził się w konwertyckiej rodzinie żydowskiej w małej wiosce Fontiveros koło miasta Ávila. Jego ojciec Gonzalo de Yepes zajmował się sprawami finansowymi spokrewnionej z nimi rodziny bogatych handlarzy jedwabiem i w 1525 poślubił matkę Jana, Catalinę Alvarez. Ponieważ była sierotą bez majątku, małżeństwo uznano za mezalians, został przez rodzinę odrzucony i musieli z żoną zarabiać tkactwem. Jan był drobny, szczupły i chorowity. W 1545, kiedy miał 2 lata ojciec umarł. Dwa lata później zmarł starszy brat Luis, prawdopodobnie z powodu niedożywienia, wynikającego z nędzy. Wtedy matka zabrała Jana i jego brata Francisco i przeprowadziła się najpierw do Arévalo w 1548, a w 1551 do Medina del Campo gdzie mogła znaleźć pracę jako tkaczka. Jan zaczął tam uczęszczać do szkoły, w której uczyło się około 160 ubogich dzieci, przeważnie sierot. Otrzymywali podstawową edukację oraz pomoc socjalną. Zdecydował się służyć jako akolita w pobliskim klasztorze augustianek. W latach 1559-63 pracował w szpitalu i studiował nauki humanistyczne w szkole jezuickiej. Zakon jezuitów istniał wówczas od 20 lat. 24 lutego 1563 Jan od Krzyża wstąpił do zakonu karmelitów, przyjmując imię brata Juana de San Matías (Jan od św. Macieja).
W następnym roku ukończył nowicjat, złożył śluby i został wysłany do Salamanki, gdzie studiował teologię i filozofię na uniwersytecie w Colegio de San Andrés (wówczas jeden z 4 najważniejszych: obok Sorbony, Oksfordu i Bolonii). Pobyt tam wpłynie później na wszystkie jego dzieła literackie. Augustianin Luis de León wykładał na tym uniwersytecie biblistykę, egzegezę, język hebrajski i arytmetykę. Luis de León w owym czasie był jednym z czołowych ekspertów w biblistyce i napisał ważne i kontrowersyjne tłumaczenie Pieśni nad Pieśniamina język hiszpański. (W tym czasie tłumaczenie Biblii na języki obce było w Hiszpanii zabronione).
Kapłaństwo i współpraca z Teresą z Ávili
Święty Jan od Krzyża został wyświęcony na kapłana w roku 1567. Chciał następnie wstąpić na stałe do zakonu kartuzów, gdyż podobało mu się panujące w tym zgromadzeniu umiłowanie milczenia i samotnej kontemplacji. Zanim to jednak uczynił, udał się do wsi Medina del Campo, gdzie spotkał charyzmatyczną karmelitankę, późniejszą świętą, Teresę z Ávili, która miała w Medinie założyć kolejny konwent żeński. Natychmiast powiedziała mu ona o projektach zreformowania zakonu karmelitów i przywróceniu dawnej czystości zasad przez powrót do Reguły Pierwotnej ustanowionej w 1209 (która została zmieniona przez papieża Eugeniusza IV w 1432). Według tej Reguły większość czasu poświęcano recytacji, śpiewom, lekturze, nabożeństwom i samotnej kontemplacji. Bracia poświęcali czas na ewangelizację okolicznej ludności. Od święta podwyższenia krzyża (14 września) do Wielkanocy wstrzymywano się od mięsa i poszczono. Stare surowe reguły nakazywały noszenie krótszych habitów i przestrzeganie długich okresów milczenia, a także nieużywanie obuwia (także odwołane w 1432) i to właśnie z powodu tej reguły zwolennicy reform Teresy byli określani jako „bosi”, bo to odróżniało mnichów nieobjętych reformą.
Poprosiła go, by odłożył swoją decyzję o wstąpieniu do kartuzów. Jan przystał na tę prośbę. Po skończeniu studiów w Salamance, w sierpniu 1568 podróżował z Teresą z Mediny do Valladolid gdzie planowała założenie klasztoru żeńskiego. Tam poznał dokładnie reguły życia karmelickiego i w październiku 1568 w towarzystwie księdza Antoniego de Jesus de Heredia opuścił Valladolid, by założyć pierwszy męski klasztor tej reguły. Udało się im pozyskać opuszczony dom w miasteczku Duruelo, leżącym w połowie drogi pomiędzy Ávilą a Salamanką. 28 listopada 1568 ustanowili nowy klasztor i rozpoczęli reformę karmelitów. Tego samego dnia przybrał imię Jana od Krzyża. Wkrótce małe i ubogie Duruelo stało się centrum religijnym. Już w 1570 okazało się, że używany przez nich dom jest zbyt mały, więc przenieśli się do pobliskiego miasta Mancera de Abajo. W październiku 1570 założył klasztor w Pastrana a później seminarium w Alcalá de Henares. W 1572 na zaproszenie Teresy przybywa do Ávili, gdzie od roku Teresa była przeoryszą karmelitańskiego Klasztoru Wcielenia. Jan pełnił funkcję przewodnika duchowego i spowiednika Teresy, 130 zakonnic, a także ludzi świeckich spoza klasztoru. W 1574 pomagał Teresie w założeniu nowego klasztoru w Segowii i po tygodniu powrócił do Ávili. W latach 1572-77 pozostawał w Ávili. Pewnego dnia pomiędzy 1574 a 1577 podczas modlitwy w Klasztorze Wcielenia, na poddaszu z widokiem na sanktuarium miał wizję ukrzyżowanego Chrystusa. Na jej podstawie stworzył słynny obraz Chrystusa widzianego z góry. W 1641 ten obraz został umieszczony w niewielkiej monstrancji w Ávili i stał się inspiracją dla obrazu Salvadora Dalí z 1951 Chrystus świętego Jana od Krzyża.
Spór wewnątrz zakonu karmelitów
Reguła panująca w tych klasztorach i proces reformy całego zgromadzenia spotkały się ze sprzeciwem dużej liczby karmelitów, z których niektórzy uważali, że wersja zreformowanej reguły świętej Teresy z Ávili była zbyt rygorystyczna. Napięcie narastało w latach 1575-77. Niektórzy przeciwnicy Teresy starali się nawet odmówić jej wstępu do swoich klasztorów. Zwolennicy Jana od Krzyża i Teresy z Ávili wyodrębnili się ze wspólnoty, która nie chciała ulec reformie. W ten sposób zakon karmelitański podzielił się na dwie części. Zwolennicy reform nazwali się bosymi, zaś ich przeciwnicy trzewiczkowymi. Reforma była od 1566 przeprowadzana pod kontrolą dwóch wizytatorów kanonicznych z zakonu dominikanów, jeden miał pod opieką Kastylię a drugi Andaluzję. Mieli oni prawo do przenoszenia mnichów z klasztoru do klasztoru, a nawet do innej prowincji. Kontrolowali przeorów i mogli wyznaczyć własnych z zakonu dominikanów lub karmelitów. W Kastylii wizytatorem był Pedro Fernández, który rozważnie balansował pomiędzy stronnictwami. W Andaluzji wizytatorem był Francisco Vargas, który sprzyjał karmelitom bosym. Ponieważ zwrócił się do nich z prośbą o zakładanie klasztorów, co stało w jawnej sprzeczności z poleceniami generała karmelitów, który zakazywał im rozszerzania działalności w Andaluzji, w maju 1576 zwołano Kapitułę Generalną Zakonu Karmelitów w Piacenzie we Włoszech. Ze względu na to, iż jak się wydawało sprawy wymykają się spod kontroli, zarządzono całkowitą likwidację domów reformowanych. Postanowienie to nie od razu zostało wprowadzone w życie. Jednym z powodów opóźnienia było poparcie dla reform Teresy ze strony króla Hiszpanii Filipa II, który nie chciał udzielić pozwolenia. Ponadto karmelici bosi znaleźli wsparcie u nuncjusza apostolskiego Nicolò Ormanetto, biskupa Padwy, który miał władzę zwierzchnią nad zakonami. Na prośbę karmelitów bosych wyznaczył innego wizytatora dla Andaluzji Jerónimo Graciána, księdza z uniwersytetu w Alcalá, który sam był karmelitą bosym. Ochrona ze strony nuncjusza pozwoliła załagodzić spór na jakiś czas. Jednak w styczniu 1576 Jan został aresztowany w Medina del Campo przez karmelitów, po interwencji nuncjusza został uwolniony. 18 stycznia 1577 Nicolò Ormanetto umarł, Jan pozostał bez ochrony, a przeciwni reformie karmelici zyskali przewagę.
Uwięzienie
Pod koniec 1577 otrzymał polecenie od przełożonych opuszczenia Ávili i powrotu do swojego pierwotnego domu. Odmówił przeniesienia się, powołując się na pozwolenie nuncjusza. Nocą 2 grudnia 1577 grupa przeciwnych reformie karmelitów na polecenie władz zakonu włamała się do jego mieszkania w Ávili, porwała go i uwięziła w klasztorze w Toledo, który wówczas był najważniejszym klasztorem karmelitańskim w Kastylii. Mieszkało w nim 40 mnichów. Prawdziwym powodem jego uwięzienia był sprzeciw wobec wprowadzanych przez niego reform. Jan stanął przed sądem oskarżony o nieposłuszeństwo i nieprzestrzeganie postanowień z Piacenzy. Choć Jan odrzucił oskarżenie o nieposłuszeństwo, został skazany na uwięzienie w klasztorze. Traktowany był brutalnie, przynajmniej raz w tygodniu biczowano go przed całą kongregacją, przetrzymywany był w celi tak małej, że ledwo mógł się zmieścić. Z wyjątkiem nielicznych okazji, kiedy zezwalano mu na czytanie przy świecy musiał stać na ławce, żeby móc czytać brewiarz w niewielkim świetle padającym z sąsiedniego pomieszczenia. Nie dostał żadnego ubrania na zmianę. Głodzono go więzienną dietą składającą się z wody, chleba i małej porcji solonych ryb. Podczas uwięzienia skomponował większą część swojego znanego poematu Pieśń duchowa oraz inne wiersze. Papieru dostarczał mu zakonnik, który pilnował jego celi.
Podział zakonu]
9 miesięcy później 15 sierpnia 1578 zdołał uciec przez małe okno z sąsiedniego pomieszczenia, do którego dostał się po obluzowaniu drzwi celi. Ogromne cierpienia i zmagania duchowe odzwierciedlone są we wszystkich jego późniejszych dziełach. Powrócił do zdrowia pod opieką zakonnic Teresy w Toledo, a później przez 6 tygodni był w szpitalu w Santa Cruz. Po powrocie do normalnego życia, wraz ze świętą Teresą z Ávili, kontynuował reformowanie zakonu karmelitów. W październiku 1578 wziął udział w spotkaniu zwolenników reformy w Almodóvar del Campo. Wówczas także w wyniku sporu wewnątrz zakonu zdecydowali się domagać od papieża oficjalnego podziału zakonu. Nazwa karmelici bosi zaczęła być powszechnie używana. Jan został wówczas wyznaczony na przełożonego El Calvario niewielkiego klasztoru położonego na odludziu kilka kilometrów do Beas in Andalucia. Mieszkało w nim 30 mnichów. Podczas cotygodniowych wizyt w mieście zaprzyjaźnił się z Aną de Jesús przełożoną karmelitek bosych w Beas. Ukończył tam Pieśń duchową.
W 1579 przeniósł się do Baeza, w którym był rektorem Colegio de San Basilio, gdzie byli kształceni andaluzyjscy karmelici bosi. Otwarcie kolegium nastąpiło 13 czerwca 1579. Pozostał tam do 1582, poświęcając się obowiązkom przewodnika duchowego mnichów i mieszczan.
Karmelici bosi
22 lipca 1580 papież Grzegorz XIII podpisał dekret Pia Consideratione, który potwierdzał podział na karmelitów trzewiczkowych i bosych. Dominikanin Juan Velázquez de las Cuevas otrzymał zadanie przeprowadzenia tego podziału. Na pierwszym zgromadzeniu Kapituły Generalnej Karmelitów Bosych w Alcalá de Henares 3 marca 1581 Jan został wybrany na jednego z przełożonych zgromadzenia i napisał konstytucję zakonu, na który wówczas składało się 22 domy, 300 mnichów i 200 mniszek. W listopadzie 1581 został wysłany przez Teresę, żeby pomóc Anie de Jesus w założeniu zgromadzenia w Grenadzie. Przybył w styczniu 1582 i Ana założyła klasztor żeński, a Jan został przełożonym klasztoru w Los Martires, niedaleko Alhambry i pełnił tę funkcję do marca 1582. Tam dowiedział się o śmierci Teresy w październiku poprzedniego roku. W styczniu 1585 Jan przybył do Malagi i założył tam klasztor żeński. W maju 1585 Kapituła Generalna wybrała go na prowincjonała Andaluzji. Funkcja ta wymagała częstych podróży, regularnych corocznych wizytacji wszystkich klasztorów prowincji. Założył w tym czasie 7 kolejnych klasztorów i jak się ocenia, przemierzył wówczas ok. 25 tys. kilometrów.
W czerwcu 1588 został wybrany na trzeciego doradcę generała zakonu, ojca Nicolasa Dorii. Żeby objąć funkcję musiał powrócić do Segowii w Kastylii, gdzie był także przełożonym klasztoru. Po nieporozumieniach pomiędzy nim a Dorią, dotyczących zmian w zarządzaniu zakonem został usunięty ze swojej funkcji w Segowii i wysłany przez Dorię do leżącego na odludziu klasztoru La Peñuela w Andaluzji. Po dotarciu tam ciężko zachorował i udał się na kurację do klasztoru w Úbedzie, tam jego zdrowie uległo pogorszeniu i 14 grudnia 1591, w wieku 49 lat, zmarł na różę.
PIEŚŃ DUCHOWA
Gdzie się ukryłeś,
Umiłowany, i mnieś wśród jęków zostawił?
Uciekłeś jak jeleń,
Gdyś mnie wpierw zranił,
Biegłam za Tobą z płaczem, a Tyś się oddalił.
Pasterze, którzy podążacie
Poprzez ustronia na szczyt wzgórza wyniosłego,
Jeżeli kędyś napotkacie
Mego nad wszystko Umiłowanego,
Powiedzcie, że schnę, mdleję, umieram dla Niego!
Szukając mojej miłości,
Pójdę przez góry i rozłogi.
Nie zerwę kwiatów,
Przed dzikim zwierzem nie uczuję trwogi,
Przejdę przez szyk obronny i graniczne progi!
Zagaje i puszcze
Rękami Oblubieńca mego zasadzone,
O łąki pełne zieleni,
Kwiatami ozdobione,
Powiedzcie, czy przeszedł wśród was, w którą stronę?
Rzucając wdzięków tysiące
Przebiegną szybko wskroś boru cichego,
A jedno tylko spojrzenie
I blask Jego postaci,
Okrył je szatą piękna czarownego.
Te dzieła, co się wokół przesuwają,
Niosą mi pieśń o Twojej czarownej piękności.
I coraz głębiej duszę rozdzierają,
Tak że niemal umieram,
Gdy mi szepcą o twoich tajemnic wielkości.
Te dzieła, co się wokół przesuwają,
Niosą mi pieśń o Twojej czarownej piękności.
I coraz głębiej duszę rozdzierają,
Tak że niemal umieram,
Gdy mi szepcą o twoich tajemnic wielkości
Ach, czemu jeszcze trwasz,
Życie, co nie masz życia prawdziwego?
I ciągle tylko umierasz
Od uderzenia grotu miłosnego,
Gdy wchodzisz w tajemnice Umiłowanego.
Dlaczego, gdy rozdarłeś miłością
Me serce, nie dasz balsamu tej ranie?
I gdyś mnie porwał,
Czemuś mnie znowu zostawił?
I nie bierzesz zdobyczy w swoje posiadanie?
Ugaś te ognie rozpalone,
Bo nikt tego prócz Ciebie uczynić nie może,
I niech Cię ujrzą me oczy,
Boś Ty jest dla nich jak zorze
I tylko w Ciebie patrzeć chcą, o Boże!